Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to groźna choroba wirusowa przenoszona przez kleszcze. Wczesne objawy przypominają grypę, ale nieleczone prowadzą do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i trwałych uszkodzeń neurologicznych. Rozpoznanie wymaga obserwacji charakterystycznych symptomów w dwóch fazach oraz szybkiej konsultacji lekarskiej. Świadomość objawów KZM może uratować zdrowie i życie.
Wczesne objawy grypopodobne
Pierwsza faza choroby pojawia się zwykle po siedmiu do czternastu dniach od ukąszenia. Gorączka dochodzi do czterdziestu stopni, towarzyszą jej dreszcze i bóle mięśni. Pacjenci często skarżą się na silne bóle głowy, uczucie ogólnego rozbicia i brak apetytu. Objawy ustępują po kilku dniach, co bywa mylące dla chorego i lekarza, sugerując infekcję wirusową o łagodnym przebiegu.
W tej fazie wirus rozmnaża się w krwiobiegu, co nazywane jest wiremią. Czasami towarzyszy jej zaczerwienienie skóry wokół miejsca ukąszenia. U części osób mogą pojawić się objawy ze strony układu pokarmowego, jak nudności i wymioty. Wyleczenie lub zatrzymanie choroby w tej fazie pozwala uniknąć drugiego etapu KZM. Dlatego istotna jest szybka diagnostyka i obserwacja.
Brak specyficznych objawów w tej fazie utrudnia wczesne rozpoznanie KZM. Testy serologiczne i oznaczanie miana przeciwciał wykonywane są po ustąpieniu wiremii. Profilaktyka poprzez szczepienia przeciw KZM i unikanie kleszczy to najlepszy sposób ochrony. Lekarz może zalecić leczenie objawowe i obserwację, aby wychwycić ewentualny rozwój choroby.
Przejście do fazy neurologicznej
Po kilku dniach bez objawów u około trzydziestu procent chorych następuje druga faza zapalenia. Charakterystyczne są ponowny wzrost temperatury i silny ból głowy z towarzyszącym światłowstrętem. Może wystąpić sztywność karku, nudności i wymioty sowie zaburzenia równowagi. To sygnał zapalenia opon mózgowych lub mózgu.
W cięższych przypadkach rozwija się encefalitis, objawiające się zaburzeniami świadomości, drgawkami i porażeniami nerwów czaszkowych. Chorzy mogą mieć trudności z mówieniem i połykaniem. Objawy takie wymagają natychmiastowej hospitalizacji i intensywnego leczenia. Nieleczone prowadzą do trwałych deficytów neurologicznych lub śmierci.
Druga faza KZM może trwać od kilku dni do kilku tygodni, a okres rekonwalescencji jest długi. Pacjenci często skarżą się na przewlekłe bóle głowy, zawroty i obniżoną sprawność ruchową. Rehabilitacja neurologiczna i wsparcie psychologiczne są niezbędne w procesie powrotu do zdrowia. Wczesne rozpoznanie umożliwia wdrożenie leczenia wspomagającego i rehabilitacji.
Diagnostyka i badania laboratoryjne
W pierwszej fazie wiremii wykrycie przeciwciał IgM bywa niemożliwe, co utrudnia diagnozę. Test PCR na materiał genetyczny wirusa wykonywany jest rzadziej ze względu na krótki okres wiremii. Badania serologiczne stają się wiarygodne dopiero po wystąpieniu objawów neurologicznych. Wykrycie przeciwciał IgM w płynie mózgowo-rdzeniowym potwierdza KZM.
Analiza płynu mózgowo-rdzeniowego może wykazać podwyższone stężenie białka i limfocytów. To sugeruje proces zapalny w ośrodkowym układzie nerwowym. Dodatkowo wykonuje się rezonans magnetyczny oraz EEG, które obrazują uszkodzenia mózgu. Diagnostyka wieloetapowa pozwala dokładnie ocenić zaawansowanie choroby i zaplanować leczenie.
Lekarz zakaźnik analizuje objawy kliniczne wraz z wynikami badań, aby odróżnić KZM od innych infekcji ośrodkowego układu nerwowego. Ważne jest zbadanie wywiadu narażenia na kleszcze oraz szczepień ochronnych. Dokładna diagnostyka to podstawa skutecznej terapii wspomagającej i rehabilitacji pacjenta.
Leczenie wspomagające i hospitalizacja
Nie istnieje specyficzna terapia przeciwwirusowa dla KZM, dlatego leczenie ma charakter objawowy. W ciężkich przypadkach konieczne jest podawanie leków przeciwbólowych, przeciwgorączkowych oraz nawadnianie dożylne. W razie drgawek stosuje się leki przeciwpadaczkowe. Pojawiające się zaburzenia oddychania mogą wymagać wentylacji mechanicznej.
Hospitalizacja w oddziale neurologii lub intensywnej terapii jest konieczna przy wystąpieniu powikłań neurologicznych. Monitorowanie parametrów życiowych i stała ocena stanu świadomości pozwalają szybko reagować na pogorszenie. Zespół wielospecjalistyczny, w tym fizjoterapeuci i logopedzi, wspiera proces rehabilitacji. Wsparcie neuropsychologiczne pomaga w radzeniu sobie z następstwami choroby.
Długość pobytu w szpitalu zależy od nasilenia objawów i tempa regeneracji układu nerwowego. Chorzy często wymagają kontynuacji leczenia w trybie dziennym i terapii ambulatoryjnej. Celem jest przywrócenie maksymalnej niezależności i minimalizacja trwałych ubytków. Regularne kontrole lekarskie umożliwiają monitorowanie postępów w rekonwalescencji.
Profilaktyka i szczepienia ochronne
Szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu to najskuteczniejsza forma profilaktyki. Schemat obejmuje trzy dawki w odstępach odpowiednio jeden–trzy miesiące, a dawki przypominające co trzy–pięć lat. Wysokie miano przeciwciał utrzymuje się przez lata, zapewniając długotrwałą ochronę. Szczepienie zalecane jest osobom narażonym na ukłucia, jak leśnicy czy turyści.
Ochrona obejmuje także stosowanie repelentów, odzieży z permethryną oraz regularne kontrole ciała i odzieży. Używanie naturalnych olejków odstraszających kleszcze wspomaga efekty chemicznych repelentów. Unikanie miejsc wysokiego ryzyka oraz szybkie usuwanie kleszczy zmniejszają prawdopodobieństwo zakażenia. Profilaktyka wielopoziomowa to podstawa bezpieczeństwa.
Edukacja na temat KZM i umiejętność rozpoznawania objawów pozwala na wczesne zgłoszenie się do lekarza. Kampanie informacyjne w rejonach endemicznych podnoszą świadomość ryzyka. Zdobycie wiedzy o chorobie i profilaktyce to inwestycja w zdrowie publiczne. Świadome zachowania minimalizują liczbę zachorowań i ich skutki neurologiczne.
Autor: Marlena Cieślak
